Едяйская сельская модельная библиотека – музей «Истоки».
Едяйская сельская модельная
библиотека – музей «Истоки».
Человеку свойственна глубокая привязанность к родной земле. Это – светлое чувство, лежащее в основе нашего мировоззрения. Это потребность видеть знакомые с детства поля и леса, реки и озера, потребность в общении с друзьями, соседями и земляками. Это и явление патриотической гордости за историю своего края, своей деревни или города, своей улицы и даже дома. Везде, где живут и трудятся люди, будь то город или село, есть его история и его герои. Как отмечал академик Д.С. Лихачев: «Культура, как растение: у нее не только ветви, но и корни. Чрезвычайно важно, чтобы рост начинался именно с корней».
В последнее время чрезвычайно возрос интерес к краеведению. Краеведение играет огромную роль, объединяет людей различных политических взглядов, возрастов и профессий, увлечённых общим делом — изучением родного края. Краеведение – это воспитывающая наука. Создателями истории и культуры края являются уникальные личности, оставившие благодарную память у потомков. Не случайно новым направлением деятельности библиотек стала поисково-исследовательская работа по выявлению сведений о жизни сел, деревень, о людях, живших в них, об их деятельности.
В 2000 году мы решили создать наш библиотеку — музей, чтобы и помочь всем, кому не безразлична история и культура села, ориентируясь в них, лучше узнать историю родного села.
Краеведение — одно из приоритетных направлений в деятельности нашей библиотеки.
Наше село Едей имеет богатую историю. В 50-е годы село разрослось из-за объединения ближайших деревень Харыйалаха, Ат-Дабана и Ой-Мурана во время укрупнения колхозов. В истории села есть удивительные страницы, где рассказываются о первых русских переселенцах-ямщиках, потомки которых теперь живут и здравствуют в селе Едей.
В маленьком селе Едяй открылась изба – читальня в 1938 году. Постоянного помещения не было. Имели комнату в здании клуба. В 1987 открылась уютное здание библиотеки. А в 2010 году библиотека получила статус «модельной сельской библиотеки».
В течение более тридцати лет наша библиотека занимается поисками материалов о родном селе.
Библиотека работает в постоянном поиске: пополняет библиотеку книгами, собирает документы, семейные реликвии, записывает воспоминания старожил села. Результаты деятельности оформляются в альбомы, папки. Ведется «Летопись села», изучение своих родословных, проводятся различные мероприятия краеведческой тематики совместно со школой, учреждениями села, старожилами, центром культуры.
Краеведение – это наше прошлое и настоящее, а без прошлого нет будущего, как и нет дерева без корней.
Библиотека работает по программе «Библиотека-музей «Истоки» — духовно-исторический центр села». В 2001 году библиотека стала обладателем гранта Президента РС (Я) в области культуры и искусства за проект «Библиотека-музей «Истоки» — духовно-исторический, информационный центр села».
Цель, которого является сохранение, развитие и восстановление культурного и исторического наследия села. Создатель и организатор музея – Отличник культуры СССР, заслуженный работник культуры РС (Я) Макарова Г.С.
Это первый и единственный музей по изучению и возрождению истории и культуры ямщиков в республике. Музей посещают много гостей, односельчан и школьников .
Мы предоставляем своим пользователям богатый материал из фонда библиотеки – музея.
В создании музея активно участвовали и стар и млад. И сейчас многие односельчане, земляки вносят свой вклад в развитии музея.
По краеведческой работе применяет различные формы и методы работы.
На базе библиотеки – музея проводятся различные мероприятия: беседы, экскурсии, круглые столы, экскурсии, конференции и т.д. Многие мероприятия стали традиционными мероприятиями села как, например НПК «Ямщицкие чтения», праздник семьи «Маленькие тайны большой семьи», родительские чтения, круглые столы и другие.
Библиотека – музей «Истоки» активно участвует не только в наслежных, но и улусных и республиканских мероприятиях, как например в республиканском семинаре-совещании директоров ЦБС “Сельская библиотека: новые возможности и приоритеты развития в Год села”в 2015 году состоялось выездное мероприятие, на котором была представлена работа творческой лаборатории инновационных идей МУ “Хангаласская ЦБС”. Наша Едяйская сельская библиотека — музей «Истоки» приняла участие с выступлением «Инновационные идеи и методы в работе Едяйской сельской модельной библиотеки — музея «Истоки» с показом презентации.
26 ноября наша библиотека – музей «Истоки» приняла участие на республиканском форуме « Сельская библиотека- новые возможности приоритеты развития» с выступлением на тему « Истоки – новая модель современной сельской библиотеки».
Также мы участвовали в проекте национального художественного музея РС(Я) на выставке «Художественное наследие: Хангаласский улус».
Из нашего музея были выставлены 24 экспоната, имеющие историческое значение.
В 2014 и 2016 году наша библиотека совместно с управлением культуры улуса организовала и провела круглый стол по теме «Основные задачи и проблемы в сохранении и восстановлении культурного и исторического наследия приленских ямщиков» в рамках программы регионального конкурса «Играй гармонь, живи частушка» .
В 2014 году в конкурсе выиграла в конкурсах «Лучшая поисково- исследовательская работа» и « Лучший знаток обрядовой ямщицкой культуры».
15 августа 2016 года мы встретили гостей из г. Москвы из общественной организации «Русь православная», где организовали встречу совместно с народным колективом «Вечорка».Были награждены ими Петровской грамотой за сохранение и возрождения культурного наследия.
Библиотека – музей активно сотрудничает с республиканской общественной организацией «Потомки государевых ямщиков».
Наш музей практически и методически помог в открытии дома – музея ямщика в с. Тит-Ары. Участвовали на презентации книги «Память родной земли» земляков Батамайской станции в г. Якутске. Там оформили выставку книг по теме : Государевы ямщики».
Провели совместно с улусной библиотекой такое мероприятие как библиотракт «Из старины глубокой». К юбилеям почтовых станций Ой-Муран и Ат-Дабан организовали и провели юбилейные праздничные мероприятия и выпустили брошюры и электронные издания. Библиотека – музей «Истоки» принимала участие в Русском драматическом театре при показе спектакля «Страсти по ямщику» с открытым просмотром стенда «По следам государевых ямщиков».
Сами начали издавать по материалам музея электронные издания как например с такими названиями : Деревенька моя, Трудовая слава Едяя, Село: прошлое и настоящее, Гармонисты – носители народной культуры, история тракта глазами детей, Ат-Дабан.
В 2011 году мы открыли свой сайт . Он пользуется достаточно хорошим спросом. Число пользователей сайта растет. Там также есть страницы, рассказывающие б истории наших сел.
Также у нас появилась возможность на основе собранных материалов и информаций выпускать свою печатную продукцию.
Мы многое узнали и узнаем о прошлом по экспонатам и документам. Их у нас немало.
В музее собраны родословные главных ямщицких семей. Хранятся здесь реквизиты свадебных обрядов. В музее собрано немало экспонатов ямщиков начиная от саней – кошевки екатерининских времен, деревянный, старинный глобус, кованые орудия труда, медаль сельского старшины почтовой станции. Один из залов оформлен под дом ямщика. Здесь стоит огромная старинная русская печь, есть уголок старинной одежды, гармошка, под ней плясали наши бабушки и дедушки знаменитую кадриль, патефон, в красном углу комнаты имеется иконостас, в рамках – фотографии бывших ямщиков, собран нумизмат разных времен, фотостенды об истории почтовых станций. Есть экспозиция «Гармонисты – носители народной культуры». Собраны здесь данные о гармонистах, фотографии и 25 гармоней, подаренных самими гармонистами Хангаласского улуса. По материалам данного проекта выпущена книга – альбом «Носители народной культуры: Гармонисты ямщицкого тракта и фольклорные коллективы» при поддержке общественной организации «Потомки государевых ямщиков».
На витринах лежать папки с воспоминаниями, рефераты, доклады, копии документов. В музее также есть макет якутского балагана. В углу балагана стоит плотно сбитый из глины якутский камелек, то есть якутская печь. Имеются старинные охотничьи капканы, лыжи, жернова, стулья из прутьев, старинная якутская посуда.
Также более интересным является экспозиция, рассказывающая и показывающая природу нашего края, здесь есть экспонаты кости древних животных. Отдельно есть стенд посвященный участникам первой мировой войны и Великой Отечественной войны.
Экспозиции и стенды музея отображают историю образования почтовых станций, историю сел. Но особое внимание посетителей привлекают уникальные экспонаты музея, это предметы быта, труда и охоты.
Также более интересным является экспозиция, рассказывающая и показывающая природу нашего края, здесь есть экспонаты кости древних животных. Отдельно есть стенды посвященные участникам первой мировой и Отечественной войны.
Главный зал расположен в середине. Здесь собраны материалы об истории развитии села. Едяй образовался путем объединения трех деревень Ой-Муран, Ат-Дабан и Харыйалах.
В этом зале много фотостендов , рассказывающих о знатных людях, о матерях-героинях, о жизни села, об образовании, об участниках ВОВ, о ветеранах тыла, множество папок, брошюр, альбомов.
Библиотека- музей имеет большой, просторный, светлый, уютный читальный зал, оснащенную аудио, видео компьютерной техникой, и детский уголок для маленьких читателей, с настольными играми .
Много интересных книжных выставок, уголков. А также находятся эспонаты, сделанные из природного материала народным умельцем Филипповым А.А.
Библиотека работает по проекту «История тракта глазами детей», проведение научно-практической конференции «Ямщицкие чтения», целью которой является раскрытие интересов, склонностей и поисковой деятельности, любви к «малой» Родине. Первая конференция была посвящена по теме «260 лет Иркутско-Якутского почтового тракта».
Традиционно каждый год с 2004 года проводится научно-практическая конференция «Ямщицкие чтения».
Учащиеся школ улуса проявляют большой интерес к «Ямщицким чтениям» и с 2008 года в конференции участвуют учащиеся школ улуса, т.е НПК «Ямщицкие чтения» имеют статус улусного значения.
Многие участники музейной группы и конференции активно участвуют в различных конференциях и конкурсах как например работа «Судьба солдата» Герасимова Ильи включена в книгу «Хангаласцы в Великой Отечественной» Филиппова Настя — победитель улусного заочного конкурса «Юный эскурсовод», А работа Филиппова Алеши «Учитель- воин Д.А.Филиппов» включена в республиканскую книгу «Учителя – войны» и т.д.
Скопился большой богатый материал по НПК, по теме сохранения культурного и исторического наследия приленских ямщиков. В предверье большого юбилея образования Иркутско — Якутского почтового тракта нам хочется выпустить книгу из данных материалов. Нужны средства.
Три года уже проводим зачную республиканскую НПК. «История тракта глазами детей».
При библиотеке – музее работают несколько формирований и клубов.
Много лет работал клуб для ветеранов «Фронтовая семья».
Сейчас из-за невозможности наших ветеранов чаще собираться библиотека- музей мы выходим в библиотечный десант по семьям ветеранов, где им рассказывает о новостях наслега, улуса и республики и также знакомит с различной информацией.
При музее работает музейная группа «Юный краевед». Разработана программа «Организация и сопровождение деятельности школьников, направленной на гражданско- патриотическое воспитание, на основе приобщения к музею». Данная программа предназначена для ведения краеведческой работы в рамках краеведческой деятельности библиотеки- музея «Истоки» и призвана помочь учащимся шире познакомиться с родным краем, глубже понять своеобразие его природы, истории и культуры, а также познакомиться с приемами собирательской и музейной работы через экскурсии, экспедиции, интересные встречи.
Работают 2 краеведческих кружка «Моя малая Родина , Что память трепетом хранит, Удивительные люди села.
Проведено 10 заседаний клуба. Темы:
- Моя родословная
- История моего села
- История организаций
- Знатные люди села
- Музейная и собирательская деятельность
- Поисковая работа
- Работа с архивными материалами
- Как писать реферат
- Уникальные места с.Едяй
- Просмотр фильмов о селе
- Работа с документальными материалами.
Для ребят проведен конкурс по создание мультимедийного продукта – фильма о родном селе- «Село : прошлое и настоящее», где ребята активно приняли участие.
Библиотекой проделана огромная работа по созданию базы данных и сохранению исторических традиций и культурного наследия села.
Краеведческая электронная база данных включает большой объем значимой информации, полнотекстовых документов:
- по истории села;
- по истории и культуре приленских ямщиков;
- Фотоматериалы;
- Творчество местных авторов;
- Летопись села;
- Доклады учащихся по истории села;
- Сценарии;
- история предприятий и организаций;
- Архивные документы;
- Знатные люди;
- Родословные;
- Природа родного села в фотографиях.
Сделаны библиграфические указатели «Солдаты Победы», «Народный коллектив «Вечорка» и «История наслега». Создан банк данных о семьях наслега.
В библиотеке скопился архив по истории села, фотодокументы, и решили написать книгу, так как материалы пользуются спросом для написания рефератов, для проведения уроков, различных мероприятий, для научных исследований. Мы сотрудничаем с краеведами, с улусным краеведческим музеем им. Г.В.Ксенофонтова, участвуем в конкурсах, проводимым музеем.
Собранный и постоянно пополняющийся краеведческий материал позволяет библиотеке работать с различными категориями читателей по разным темам.
По материалам работ школьников и местного музея в марте 2007 года вышли 2 книги Г. Макаровой «Возвращение к истокам» и «Ямщицкий перезвон», посвященные 265-летию образования Иркутско-Якутского почтового тракта.
К 15 — летию регионального конкурса «Играй гармонь, живи частушка» совместно с республиканской общественной организацией «Потомки государевых ямщиков» выпущен альбом «Носители и хранители народной культуры: Фольклорные коллективы и гармонисты ямщицкого тракта». Мы являемся автором – составителем данного альбома.
В 2016 году мы закончили большую работу над составлением и выпуском книги о родном селе «Мин дойдум Үөдэим». Книга вышла в апреле месяце 2016 года.
2017 году библиотека – музей (Макарова Г.С.) стала автором составителем книги «Сто десять ярких лет, сто десять зим и весен» к 110 – летию родной школы.
Библиотека – музей «Истоки» является организатором многих мероприятий, как например юбилейного мероприятия – 240 – летия Ой- Муранской почтовой станции «Здесь Родины моей начало…».
Библиотека постоянно ведет исследовательскую поисковую работу.
Музей у нас получается живой, музей без стен. Также, впрочем, как и библиотека. Идет постоянный контакт различных групп населения, идет беспрецедентное вовлечение детей и взрослых в изучение истории сел, а значит, развивается патриотизм. Получается, что музей не только хранитель прошлого, но и центр воспитания любви к своей малой родине.
Библиотека-музей «Истоки» пользуется большим спросом у жителей села и улуса, приезжают с обменов опыта из других улусов республики.
О всевозрастающем интересе к музею свидетельствует тот факт, что с каждым годом увеличивается посещение не только жителями улуса, республики, страны, но и зарубежных гостей.
«Библиотека – музей с каждым годом расширяется и обновляется. Мы участвуем не только в мероприятиях села и улуса , но и республики.
Когда мы узнаем, кто жил в том или в ином доме, для нас этот дом уже наполняется духовным содержанием.
Библиотека – музей помогает своим читателям и односельчанам к глубокому изучению культуры, истории. Главное условие существования такого музея – чтобы вещи и документальные материалы в нем продолжали жить и не мертвели. Мы многое узнали и узнаем о прошлом по экспонатам и документам музея. Музей помогает всем кому не равнодушно изучение и познание своей малой родины. Материалы музея как бы опорная площадка для толчка, чтобы следовать далее.
Музеи – являются хранителями духовных ценностей, поэтому так важно каждому человеку знать их, периодически посещать, делая для себя открытия. Тогда будет решен вопрос сохранения культурного и исторического наследия для будущих поколений.
Главный библиотекарь Едяйской сельской модельной библиотеки:
Макарова Галина Степановна
Отличник культуры СССР, заслуженный работник культуры РС (Я).
Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение
Едяйская средняя общеобразовательная школа
Зональная виртуальная научно — практическая конференция
«История тракта глазами детей»
МР «Хангаласский улус»
Дакылаат
темата:
Мин Үөдэйим мусуойа
Толордо: Изотов Сергей
6-с кылаас үөрэнээччитэ
Хаҥалас улууһун
Үѳдэй орто оскуолата
Салайааччы: саха тылын уонна
литературатын учуутала
Григорьева Ирина Николаевна
2017
Иһинээ5итэ
Киириитэ………………………………………………………………………………….3
I Түһүмэх. 1.«Истоки» модельнай библиотека-мусуойа…………………….………..5
II Түһүмэх. История быыһын сэгэтэн көрдөххѳ………………………………………6
2.1. Үѳдэй диэн тыл тѳрдүн туһунан……………………………………………………6
2.2. Нэһилиэк историята…………………………………………………………………7
2.3.Үѳдэй кэрэ сирдэрэ………………………………………………………………….10
2.4. Суруктаах хайалар………………………………………………………………….12
III Түһүмэх. Мусуой кэпсиир …………………………………………………………..13
3.1.Бастакы уонна со5отох мусуой…………………………………………………….13
3.2. Дьаамсыктар историяларын, олохторун үйэтитээччи…………………………….15
3.3. Мусуой үлэтэ-хамнаһа……………………………………………………………..16
Түмүк .………………………………………………………………………………….17
Туһаныллыбыт литература……………………………………………………………..18
Киириитэ
Киһи духовнай сайдыыта улахан суолталаах, ол таһымын үрдэтии мусуой олус туһалаах. Мусуойга норуот культуратын таһыма, сайдыыта тыктарыллан көрдөрүллэр буолан, ким баҕарар кэрэхсии истэр, көрө-билэ охсорго тиэтэйэр. Биһиги төрөөбүт нэһилиэкпит историятын сирин-уотун, айылҕатын, кини сиэдэрэй көстүүлэрин өйдүүр улахан наадалааҕын билэн, үөрэтэн, кининэн киэн туттан, ытыктаан, сайдыы суолугар киллэрсибит дьоммутун сиһилии билэр сыалтан бу теманы таллым. Ол сыалтан бэйэбит нэһилиэкпитигэр баар музейы үөрэттим. Онон үлэбин «Мин Үѳдэйим мусуойа» диэн ааттаатым.
Үлэм сыала: -мусуой суолтатын быһаарыы
-төрөөбүт түөлбэбит историятын үөрэтии
— Саха сиригэр дьаамсыктар историяларын уонна культураларын үөрэтэр бастакы уонна соҕотох мусуойунан киэн туттуу
-мусуой- айымньылаах үлэтэ киһи олоҕор туох туһалааҕын иҥэринии.
Үлэм соруктара:
-мусуой суолтатын үрдэтии
-дириҥ билиилээх буолууну ситиһии
— кэрэни кэрэхсииргэ уһуйуллуу
Темам сонуна: мусуой алыбар киирэн итэҕэтэр, ылыннарар ураты күүһү ылыныы, ырытыыга холонуум буолар
Дакылаат ѳҥѳтѳ:
— мусуой тус холобурунан үѳрэнээччилэри туһалаах киһи буоларга ыҥырыы.
Кэм ирдэбилигэр сѳп түбэһиитэ:
-мусуой суолтатын ѳрѳ кѳтѳҕѳн дириҥэтии.
-хас биирдии киһи дойдутун туһугар элбэх сайдыыны, кэрэни киллэрбит дьон үтүѳ холобурдарын олоҕор туһаныахтаах
-күннээҕинэн олорбокко дойдубут историятын, культуратын үөрэтэн, билэн инники диэки сайдыахтаах.
Сабаҕалааһын: биһиги мусуойбут үѳрэнээччилэр, оҕолор үѳрэхтээх, сайдыылаах, тѳрѳѳбүт дойдуларыгар бэриниилээх буолууларыгар улахан суолталаах үлэтэ, ѳҥѳтѳ сѳптѳѳх сыанабылы ылалларыгар олук уурсуу.
Үлэбитин саҕалыырбытыгар туһааннаах литературалары кѳрдүбүт, дьоммутун кытта элбэхтик кэпсэттибит, хаартыскалары наардаатыбыт, ахтыылары туһанныбыт.
Үлэбит сүнньүнэн киирииттэн, 3 түһүмэхтэн, түмүктэн, туһаныллыбыт литературалартан турар.
Мусуой киһи-аймах сайдан кэлбит историятын кэрэһитэ, көлүөнэлэр алтыһыылара, үөрэҕэрии, духуобунас, сайдыы, иитиллии төрдө. Мусуой диэн тылга норуот культуратын таһыма, сайдыыта тыктарыллан көрдөрүллэр буолан, ким баҕарар кэрэхсии истэр, көрө-билэ охсорго тиэтэйэр. Саха норуот олоҕун-дьаһаҕын күн бүгүнүгэр диэри кэрэһилээн көрдөрөр, көлүөнэттэн-көлүөнэҕэ өлбөт-сүппэт үтүө өйдөбүлү хаалларар тыын суолталаах араас проблемнай боппуруостары быһаарар, киэҥ билиини биэрэр хайысхалаах музейдар биһиги республикабытыгар элбэхтэр. Ол курдук Хаҥалас улууһун саамай уһук соҕуруу сытар улуу Ɵлүөнэ өрүс хаҥас өттүгэр суорба таас хайа үрдүгэр кэрэ, чуумпу айылҕалаах, ып-ыраас салгыннаах Үөдэй нэһилиэгин историятын үөрэтэр «Истоки» библиотека-мусуойдаахпыт.
I Түһүмэх. «Истоки» модельнай библиотека-мусуой
Билиини тарҕатар кииҥҥэ –
Кинигэ аахтарар саалаҕа
Сиэн кыыһым киллэрэ сырытта.
Киэн тутта элбэхтик сэһэргээн
Сахалыы саҥалаах хаһыаттан
Сонуну-нуомаһы билистим.
Тыа сирэ диэтэххэ, дьэ кырдьык
Ааҕааччы элбэҕин мин сөхтүм.
Бэл диэтэр пиэрибэй кылаастар
Күүтүүлээх ыалдьыттар эбиттэр.
Нэһилиэк бүттүүнэ бу мантан
Туһанар кинигэ арааһын.
Мындыр өй, уус тарбах оҥорбут
Дьиктилээх үлэтин муспуттар.
Көрөргө, билэргэ кэрэтиэн
Мусуойга сылдьыбыт кэриэтэ –
диэн ыалдьыппыт Данилов Е.А. күөх Ньурба улууһуттан күүлэйдии кэлэ сылдьан суруйан хаалларбыт хоһооно.
Дьэ маннык кэрэ, сырдык, тупсаҕай көстүүлээх, элбэх билиини биэрэр кэрэхсэбиллээх үгүс кинигэлэрдээх, элбэх араас сурунааллаах, хаһыаттаах, аан ситимнээх, элбэх ааҕааччылаах биһиги Үөдэйдэр киэн туттар библиотекабыт 2000 сыллаахха библиотека –мусуой буолбута. Библиотека-мусуойу иилээн-саҕалаан тэрийээччинэн, салайааччынан СССР культуратын туйгуна, Саха Республикатын культуратын үтүөлээх үлэһитэ «Возвращение к истокам», «Ямщицкий перезвон», «Носители и хранители народной культуры:Фольклорные коллективы и гармонисты ямщицкого тракта» диэн кинигэ автора Макарова Галина Степановна буолар. Биллэн турар, мусуой тэриллиитигэр кыралыын-улаханныын бары көхтөөхтүк кыттыбыттар, кыһаллыбыттар. Билигин даҕаны мусуой сайдарыгар олохтоохтор, земляктар күүс-көмө, сүбэ-ама буола тураллар.
Биһиги нэһилиэкпит баай историялаах. Ол курдук Иркутскай-Дьокуускай айанын суолунан сылдьыһар Өлүөнэ сүнньүнэн тараҕанан олорбут дьаамсыктар удьуордара бааллар. Саха республикатыгар дьаамсыктар историяларын уонна культураларын үөрэтэр бастакы уонна соҕотох мусуой буолар. Ол да иһин буолуо, ыраахтан-чугастан, соҕуруу дойдуттан, бэл, кыраныысса таһыттан тиийэ олус элбэх ыалдьыт кэрэхсээн, астынан-дуоһуйан, сынньанан, кѳрѳн-истэн барар.
«Истоки» библиотека-мусуой арыллыаҕыттан ыла дойдубут историятын үөрэтэр, летопись суруйар. Кини сүрүн соруга төрөөбүт түөлбэбит историятын үөрэтии, ону дьоҥҥо тиэрдии, тарҕатыы.
II Түһүмэх. История быыһын сэгэтэн көрдөххө
2.1. Үѳдэй диэн тыл тѳрдүн туһунан
Ханнык баҕарар саха киһитэ кимтэн кииннээҕин, хантан хааннааҕын, сирин-дойдутун билиһиннэрэр. Ол үгэһинэн мин эмиэ Үөдэйим туһунан кэпсиэм. Киһи олоҕо суолтан саҕаланар дииллэр. Суол алаастартан алааска, дьиэлэртэн дьиэлэргэ, дьоннортон дьоннорго, ол аата дьолго — соргуга тиэрдэр.
Үөдэй нэһилиэгэ Ɵлүөнэ өрүс хаҥас өттүгэр хайа үрдүгэр турар. Арҕаа өттүнэн Горнай улууһа, соҕуруу өттүнэн Ɵлүөхүмэ улууһун кытта кыраныыссалаһар. Покровскай куораттан 180 км, Дьокуускайтан 250 км тэйиччи сытар. Нэһилиэк иэнэ 174588га.
«Үөдэй» диэн тыл сахалыы үөдүй, элбии, сайда тур диэн суолталыыллар, сорохтор «үөдэн» түгэҕэ буолар дииллэр эбит
Аны монгол тылыттан «үө» «үөн» диэн иһиллэр уонна «кырынаас» диэн суолталаах, «дэй» диэн «баар» диэн буолар үһү.
Төрдүс саба5алааһын «История чахтылара: суруллубут суоруллубат, ыстатыйалар» диэн кинигэ5э (2013) Степанова.Н.С. суруйбут: «Ханалас кинээһэ мунньан 4 уолаттара сыдьааннарыгар Үөдэй (Едей) диэн ааттаах уол баара сурукка ахтыллар диэн. Бу аймахтан Тогурча диэн уол 1642 сыллаа5ы өрө турууга биир баһылыыр оруолу ылбыт. Ол иһин а5а ууһун Петр Головин бойобуодата имири эспитэ нуучча суругар суруллар».
5 сабаҕалааһын, 1896сыллаахха оҥоһуллубут каартаҕа Ɵлүөнэ эбэбитигэр түһэр үрэх баар. Онно икки аҥы ааты суруйбуттар: Үдүгэй уонна Ɵдүй. Кэлин биһиги Үөдэйбит кырынаас курдук күндү түүлээх баайдаах , үрдүк таас хайалаах «Үөдэй» үрэх үрдүгэр мэндэйэн турар диэн суолталаах буолбут.
2.2. Нэһилиэк историята
Үөдэйгэ ааспыт үйэ 20-30-с сылларга 7-8 ыал олороллоро. Онтон 50-с сыллардаахха, колхуостары бөдөҥсүтүү кэмигэр Ой –Мураан, Ат- Дабаан, Харыйалаах олохтоохторо көһөн кэлэннэр чэлгийэ үүнэ турар. Бастакы оскуола 1913 сыллаахха аһыллыбыт. 1930 сыллаахха оскуоланы эбии салҕаан улаатыннарбыттар. Манна Үөдэй уонна Харыйалаах оҕолоро 40-ча буолан үөрэнэллэрэ. 1938сыллаахха ааҕар балаҕан арыллыбыт. 1938 сыллаахха бастакы маҕаһыын арыллыбыт .
1941-1945, сэрии сылларыгар 83 киһи сэриигэ барбыттар, онтон 43киһи сэрии толоонугар хорсуннук кыргыһан ѳлѳѳхтѳѳбүттэр, 40 киһи тѳрѳѳбүт дойдуларыгар тѳннѳн кэлбит .
Олохтоохтор сэрии ыарахан кэмигэр туох баар кыахтарынан көмөлөспуттэр.
Ол курдук 1942сыллаахха 1200-солк харчы, 7200 киилэ эт, 600 ичигэс таҥас хомуйан фроҥҥа ыппыттара.
1946сыллаахха бастакы былыыһа аһыллыбыт. 1950 сыллаахха «тимир ат» диэн биэлик кэлбит.
1952сыллаахха Харыйалаах «Ударник» колхуос, Ой -Муран «Калинин», Ат -Дабаан «Фрунзе» холбоһоннор биир «Коммунизм» колхоз буолбуттар .
1953сыллаахха почта арыллыбыт .
1954-сылга Ой Мураан, Ат Дабаан олохтоохторо көһөн кэлбиттэр. 1956 сыллаахха аан бастакынан киинэ көрдөрөр буолбуттар. 1957 сыллаахха агит- кулууп арыллыбыт, радио истибиттэр.
1957 сылга бастакы «ДТ-57» трактор, онтон 1959 сылга бастакы массыына кэлбит.
1961 сылга бастакы оҕо дьааһылата, 1970 сылга детсад аһыллыбыт.
1971 сылтан «Институт биологии академии наук ЯССР» яктары аҕалан иитэ сылдьыбыттара, 1992 сыллаахха тохтоппуттар.
2000 сылга «Истоки» библиотека-мусуой буолбута
2001 сылга уу скважината аһыллыбыта. Дириҥэ 120м, диаметра 32см.
2010 «Истоки» библиотека-мусуой модельнай статустаммыта
2013 сылга квартальнай котельнай үлэ5э киирбитэ. Онон ыаллар киин ититэр системаҕа холбонон олороллор.
2013с аныгы кэм ирдэбилигэр эппиэттиир сып-сырдык, киэҥ-куоҥ, саҥа спортивнай-культурнай киин аһыллыбыта, онтон 2014 сылга саҥа ветеринарнай пуун аһыллан үлэҕэ киирэр.
Биһиги Үөдэйбит улаатарыгар туруу буолбут нэһилиэктэр тустарынан кэпсээтэххэ: Ɵҥ мыраан Ɵлүөнэ ѳрүһү кытары биир кэлимсэ сир, 2 биэрэстэ курдук уһуннаах. Икки өттө таас хайа. Кыра үрэхтээх, уун утары Ɵҥ арыы баар.
Саха сиригэр айылҕа мэҥэтигэр (памятник природы) киирбит сир.
Үһүйээн кэпсииринэн, бу сиргэ Тыгын ааһан иһэн хонон ааспыт. Ол түүн ата бу сиргэ мэччийэн аһаабыт. Сарсыарда туран ата топпутун көрөн баран «Ɵҥ да мыраан» диэбит. Онон урут «Ɵҥ мыраан» диэн ааттаах этэ. Нууччалар кэлиэхтэриттэн ыла «Ой Мураан» буолбут.
1778 сыллаахха «Ой Мураан» почтовай станция олохтоммута. Бастакы тэрийээччи Прокопий Филиппов Ярославскай губернияттан кэлбит киһи. 1813с. Архиепископ Нил кэлэ сылдьан бу дьон дьиэтэ- уота суох отуунан (шалаш) олороллор эбит диэн суруйбут.
1900 сыллаахха церковнай — приходской таҥара оскуолата, онтон 1907 сыллаахха бастакы степэннээх школьнай училище аһыллыбыт. Сэбиэскэй былаас буолуон иннинэ маҕаһыын баара үһү.
1914 сыллаахха уонтан тахса киһи сэриигэ барбыт.
1931сыллаахха уоннуу ыал холбоһоннор сир түүлээһининэн дьарыктанар (ТСОЗ) «Тружинник» уонна «Октябрь» холбоһон тэриллибиттэр.
1934 сыллаахха бу икки хаһаайстыба холбоһон «Камень» диэн колхуос буолбуттар.
50-с сыллардааҕы бөдөҥсүтттэн сылтаан Ой Мураан олохтоохторо Үөдэйгэ көспуттэр.
Билигин онно «Иенг-Арыы» диэн бааһынай хаһаайыстыба сайылыктанар.
Харыйалаах Хаҥалас Үөдэйин утары баар Ɵлүөнэ өрүс арыыта. Кыра арыы буолан баран былыр — былыргыттан дьон олохсуйбат миэстэтэ, уһуна 12км туората 1,5-2км. Үс гыммыттан биирин өрүс сааскы халаанын уута таһыйар буолан, сылын аайы нүөлсүтэр. Ханнык да бэйэлээх улахан халаан уута таһыйбат миэстэлээх. Революция иннинэ уонна саҕаланыыта бу арыыга 80-ча ыал тус-туспа түөлбэлэринэн тарҕанан олорбуттар. Бу арыыга харыйа, тиит, араас талах,үөт , сарбынньах, хаппараас, боярка,(долохуна) онтон атын мас умнастаахтар сөбүлээн үүнэллэр.
От арааһа манна баар: полевица,өлөҥ,силис от(пырей),кулун кутуруга, күрүөн күрдьүгэһэ, бекмания, боруу, манчаары,хотугу нэчимиэнэ,луук,кииһилэ, сардаана, дьиикэй маак, көлөппүлэ, о.д.а. араас от-мас. Маны сэргэ үүнэллэр: уулаах отон, хаптаҕас, дьэдэн, биэ эмиийэ, моонньоҕон, биирдэ эмит сугун уга биллэр буолан эрэр.
1931с. 10 ыал холбоһон сир түүлээһининэн дьарыктанар (ТСОЗ) «Эмис күөл» уонна 15 ыал холбоһон «Тураҥнаах» диэн холбоһуктар тэриллибиттэр.
1938с. Кинилэр холбоһоннор «Ударник» диэн колхоз тэриллибит. Бурдук, хортуоппуй, турнепс, хаппыыста олордоллоро, сүөһү иитэллэрэ. 1941-1945сыллаахха сурукка киирбитинэн 49 киһи сэриигэ барбыт (сорохтор суруллубатахтар). Олортон 34 буойун өлбүт, 15 киһи дойдуларыгар эргиллибиттэр.
1952сылга. Бөдөҥсүтүүгэ олоҕуран Үөдэйгэ көһөн тахсыбыттар. Билигин манна сайынын оттууллар. Кыһынын сылгы кыстыыр.
Ат Дабаан диэн үрдүгү дабайыы диэн өйдөнөр. Чахчы даҕаны, сырыынньа сирэ суох олох таас хайа үрдүгэр турар. Дьон бэйэлэр хайаны тоҕута сынньан, түһэр-тахсар оспуос оҥостубуттар. Уун-утары Дабаан арыыта сытар.
Почтовай станок олохтонуор диэри Тимофеевтар, Кельциновтар аҕа уустара олорбуттар. 1869 сыллаахха күүстээх үлэ кэнниттэн промежуточнай станциялар тутуллубуттара. Батамаай уонна Ой-Мураан ямщицкай станциялар туруорсууларынан Дабаан почтовай станога олохтоммут. 1909 сыллаахха таҥара оскуолата арыллыбыт. 1932 сыллаахха «Социализм суола» диэн колхуос тэриллибит. Сэрии саҕаланыан иннинэ манна леспромхоз арыллыбыт. Манна бэйэбит нэһилиэктэрбититтэн уонна атын улуустартан дьон кэлэн мас кэрдэллэр уонна уунан болуот оҥорон дьиэ-уот тутуутугар диэн Покровскайга, Дьокуускайга ыыталлар эбит. Бу леспромхоз 1959 с-ха дылы үлэлээбит. 1960 сылга дылы а5ыйах ыал хаалан олохтонон олорбуттар. Онтон леспромхоз сабыллыбытын кэннэ атын дэриэбинэлэргэ көспүттэр.
19 үйэҕэ Ат-Дабааҥҥа В.Г.Короленко тохтоон ааспыт. Ол туһунан «Ат-Дабан» диэн кэпсээни суруйбут. Билигин Дабааҥҥа сайынын сүөһү мэччийэр сирэ.
2.3. Үѳдэй кэрэ сирдэрэ
Ити курдук, төрөөбүт дойдубут сирин историятын билэн баран мусуойбут быыһын толору арыйан, сэгэтэн көрдөххө Үөдэй историятын кэрэһэлиир араас кэми туоһулуур экспонаттор: былыргы үйэтээҕи уһун түүлээх носорог тииһэ, һэлии кыыл (мамонт), снежный баран төбөтүн уҥуоҕа, айылҕабыт баайын кэрэһэлиир күндү таастар: сүлүүдэ, хайа хурустаала, хара таас «эбэ күөс» о.д.а. бааллар. Маны барытын биһиги дьикти кэрэ сирдэрбититтэн, үрэхтэрбититтэн булбуттар.
Суохума үрэҕэ. Кини Үөдэйтэн соҕуруулуу-арҕаа сэттэ биэрэстэлээх сиргэ сытар. Манна төгүрүк хара таастар бааллар. Олортон сорохторо ортотунан хайа барбыттар уонна истэрэ көҥдөй эбит. Олору өбүгэлэрбит «Эбэ күөс» дииллэр үһү.
Бу таастар тимир рудата баар сиригэр көстөллөр эбит диэн сабаҕалааһын баар.
Бачык үрэҕэ: Үөдэйтэн 4 биэрэстэлээх сиргэ сытар үөһээ хайаттан уу күрүлээн түһэр көрөргө кэрэ. Астроархеологическай үөрэхтээһин этэринэн урут бу сиргэ күн халандаарын курдук тутталлар үһү
Чопчу үрэҕэ: Үөдэй хоту өттүгэр уонча биэрэстэлээх сиргэ баар. Бу үрэх иһинэн өрө баран истэххэ уҥа өттүгэр хурустаал таастары булаттаабыттар
Саҥа сайылык:Үөдэйтэн үөһээ 10-ча биэрэстэлээх сиргэ сытар. Манна дьүүктэ уута баар. Бу уу сир анныттан тахсар. Ып-ыраас, тымныы да тымныы. Бу Саҥа сайылыкка 2007 сыллаахха снежнай баран төбөтүн уҥуоҕун булбуттара, ону тэҥэ мамонт, уһун түүлээх носорог уҥуохтарын булбуттара.
Ɵлүөнэ өрүс уҥа өттүгэр Кыра Тарыҥ уонна Улахан Тарыҥ диэн үрэхтэр бааллар. Улахан Тарыҥҥа саас өрүс уута киирэр буолан өрүс балыга үксэ баар, Кыһын сорох сирдэринэн сир анныттан уу тахсар буолан тааҥныыр. Хайа эрэ үрүйэтин быыһыгар көмүс баар дииллэр. Манна мамонт унуохтарын эмиэ булаттыыллар.
Тараҕай хайа— мастар хайа эниэтигэр үүнэллэр, оттон үөһээ өттүгэр туох да улахан ото- маһа суох, хара буорунан көрөн турар хайа. Дэриэбинэттэн үрэҕи туораан истэххэ харааран көстөн турар.
Ой Мураан-Ɵлүөнэ ѳрүһү кытары биир кэлимсэ сир (рифовый массив), 2 биэрэстэ курдук уһуннаах. Икки өттө таас хайа. Кыра үрэхтээх, уун утары Ɵҥ арыы баар.
2008 сыллаахха муус устар 24 күнүгэр Саха сирин историяҕа уонна археологияҕа суолталаах көмүскэниллэр сирдэр диэн анал дьаһал тахсыбыта. Биһиги нэһилиэккэ Ой Мурааммыт Саха сиригэр айылҕа мэҥэтигэр (памятник природы) киирбит сир.
Манна 530-520 мөлүйүөн анараа өттүнээҕи кыыллар уҥуохтара уонна уу аннынааҕы үүнээйилэр (эпифитон) олус үчүгэй туруктаах тааска сыстан хаалбыттарын булбуттар.
2.4. Суруктаах хайалар
Үөдэйбит 35-36 м үрдүктээх хайа үрдүгэр турар. Бу хайа анныгар түҥ былыргы биһиги өбүгэлэрбит үрдүкү духуобунай сайдыылаах олохторун бэлиэтин уруһуйдаан хаалларбыттара көстөр. Хайа сирэйигэр кыыл, тайах, таба, ох саалаах дьон, балык уруһуйдар бааллар. Адьырҕа кыыллар ойуулара суох, баҕар балары ох саалаах дьон бултаспаттара буолуо. Сорох ойуулар хойут хайа сирэйэ көөрөттөн түһэн суох буолбуттар диэн кырдьаҕастар ахталлар.
Үөдэйгэ хайаны дабайан тахсарбытыгар 3 суол баар. Ону Уйбаан осбуоһа, Улахан осбуос (извоз) диэн ааттыыбыт. Бу уруһуйдар ол суолларга наһаа чуолкайдык көстүбэт буолан баран бааллар. Ордук сайын ардах түспүтүн кэннэ ордук көстөр. Ат-Дабаан, Ой-Мураан уонна Бачык үрэҕин хайаларыгар эмиэ ойуулар бааллар.
Онон ойуулар үксүн былыргы дьон олохторун-дьаһахтарын, дьарыктарын көрдөрө
III Түһүмэх. Мусуой кэпсиир
3.1. Бастакы уонна соҕотох мусуой
Үөһэ этэн аһарбытым курдук, биһиги мусуойбут Иркутскай-Дьокуускай айанын суолунан сылдьыһар дьаамнар олохторун-дьаһахтарын , культураларын, үлэлэрин-хамнастарын көрдөрөр. Ол эбэтэр, биһиги дэриэбинэбит Өлүөнэ өрүс соҕуруу уонна хоту өттүгэр дьаамсыктар олохсуйбут Ой-Мураан уонна Ат-Дабаан дэриэбинэлэр икки ардыгар турар. Урут Иркутскай-Дьокуускай дьаам суолун 2770 биэрэстэ усталаах почтаны таһар трасса аһыллыбыт. Дьаам суола Саха сирин, Россияны, Сибиири кытары сибээстиирэ. Дьаамнар аайы өрүс биэрэгэр туруоруллубут суруктаах уонна банаардаах остуолбалар бааллара. Онон дьаамсык айан аттарын чуорааннарынан чугдаардан төһөлөөх айаннаабыттара буолуой.
Мусуой 1 хоһо дьаамсык дьиэтин ис бараана ол эбэтэр остуола, олоппоһо, улахан оһоҕо, дьиэтин мала-сала, таҥаһа-саба, иһитэ-хомуоһа, туттар тэрилэ, патефон, лаампа, Екатерина ыраахтааҕы саҕана дьаамсык атын сыарҕатыттан саҕалаан таптайан оноһуллубут үлэ тэрилин сэбэ-сэбиргэлигэр тиийэ о.д.а. көрдөрүллэн турар.
Мантан мин саамай кэрэхсээн көрбүт экспонаатым мас глобустар уонна почтовай станция ыстаарыһатын мэтээлэ.
Мас глобустар иккиэн тиит мастан оноһуллубуттар. Өҥнөөх глобус диаметра 9см, ыйааһына 230 грамм, сир меридиана, экватор чуолкайдык көстөр. Муоралар, акыйааннар халлаан күөх өҥүнэн, кураанах сирдэр от күө5э уонна кугас өҥүнэн ойууламмыт. Бу өҥнөөх глобус Тиит Арыытааҕы таҥара дьиэтигэр турбут. Ону 2003 сыллаахха Крюкова Галина Филипповна мусуойга бэлэхтээбит.
Оннук иккис экспонат 1909 сыллаахха аһыллыбыт Ат-Дабааннааҕы церковнай-приходской оскуола глобуһа эбит. Бу глобуһу география уруогар тутталлар эбит.
Бу экспонаттар олохпут хаамыытын арылхайдык көрдөрөллөр. Маннык оҥоһуулаах глобустар билиҥҥи кэмҥэ сэдэхтик көстөллөр. Биһиги география уруогар тутар глобустарбыт олох атын матырыйаалтан оҥоһуллубуттар, кээмэйдэринэн да таһыччы улахаттар.
Глобустар көрбүт эрэ киһини олус сөхтөрөллөр, интэриэһиргэтэллэр.
Дьаам ыстаарыһатын мэтээлэ бронзаттан оноһуллубут, биир өттүттэн көрдөххө мэтээл ортотугар «Н» буквалаах (Н II ) буква үрдүгэр ырахтаа5ы короната, кытыытыгар 1861 сыл 19 үйэ олунньу ый диэн суруктаах. Иккис өттүгэр икки төбөлөөх хотой ойуута баар.
Ону таһынан, кэлин 2015 сыллаахха Ой Мураан дьаамсыгын бэчээтэ көстүбүтэ. Бу бэчээти олохтоох киһи Филиппов А.Е. эргэ ампаарын көтүрэ сылдьан булбут. Бэчээт көнө муннук быһыылаах, уһуна 2,4см, туората 1,9 см, уопсай үрдүгэ 6,3 см. халыҥа – 2 мм. Бэчээккэ Д.И.Филиппов диэн суруктаах. Буквалар үрдүктэрэ: Ф– 0,6 см, Д – 0,8см, И – 0,9 см. кыра буукубалар ( илиппов) – 0,9 – 0,3 см. бронзаттан оҥоһуллубут. Бэчээт цилиндрдыы быһыылаах формата алтан, патрону сыһыаран оҥорбуттарыгар майгынныынр. Үрдүгэ 2 см, диаметра 1,1 см, тимирин халыҥа 1мм. Манна эбии тиит маһынан тутаах (наболдажник) оҥорбуттар, үрдүгэ 5,8 см. Бу бэчээт Ой-Мураан дьаамсыга Филиппов Дмитрий Ильич гиэнэ эбит. урут 19 үйэ5э кыайан илии баттаабат, үөрэҕэ суох дьаамсыктар маннык бэчээттээх буолаллар эбиттэр.
Улуу нуучча норуотун дууһатын абылаабыт, киһи сүргэтин ѳрѳ кѳтѳҕѳр, киһини үѳрдэр-кѳтүтэр музыкальнай инструменнар: гармошкалар, балалайкалар баааллар. Мусуой экспозициятыгар 30-ча гармошкалаахпыт. Манны барытын урут оонньуу сылдьыбыт гармонистар бэлэхтээбиттэр.
- Дьаамсыктар историяларын, олохторун үйэтитээччи
Биһиги нэһилиэкпитигэр мас силиһиттэн, мутугуттан дьикти киэргэллэри, сувенирдары оҥорор Өлүөнэ Ой Мураанын дьаамсыктарыттан төрүттээх Александр Александрович Филиппов диэн уус киһилээхпит. Кини өбүгэтэ Ярославскай губернияттан төрүттээх Прокопий Филиппов 1778 сыллаахха көһөн кэлэн Филипповтар удьуордарын ууһаппыт киһи. Филипповтар аймахха Александр диэн киэҥник тарҕаммыт аат эбит. Ол эбэтэр Андростар диэннэр. Бу аат грек омук тылыттан төрүттээх «көмүскээччи» диэн суолталаах. Кинилэр аймахха эр дьон бары I Аан дойду сэриитин, оттон аҕата эмиэ 4 бииргэ төрөөбүт убайдыы-бырааттыылар Аҕа дойду сэриитин кыттыылаахтара эбит.
Александр 1953 сыллаахха тохсунньу 31 күнүгэр Хаҥалас улууһун Ой Мураан сэлиэнньэтигэр Филипповтар дьиэ кэргэттэригэр 5-с оҕонон төрөөбүтэ. Оҕо эрдэҕиттэн айылҕаны кытта алтыһан үөскээбит буолан, айылҕа дьикти кэрэ көстүүтүн, сиэдэрэйин дьиктиргиир, кэрэхсиир. Киһи хараҕар хас биирдии от-мас силиһэ-мутуга тус-туһунан уобарас буолан көстөр эбит. Кэлин улаатан баран баҕа санаатын көтөр кынат оҥостон мастан, силистэн-мутуктан быһыытын-таһаатын көннөрөн, эбэн, тупсаран, айан, чочуйан таһаарар, араас кыыл-сүөл: ынах-сүөһү, тайах, кулааһай муостарыттан дьахтар киэргэлин, вазалары, иһит набордарын о.д.а. чочуйар. Оҥоһуктарын үксүтүн бэлэхтэтэлиир эбит. Ону таһынан араас кыыллар, көтөрдөр, балыктар төбөлөрүнэн чуучалары оҥортуур.
Биһиги билигин Дьокуускай куоракка дылы айанныыр суолбутугар дьаам дэриэбинэлэрин бэлиэтиир аара суолга чучуобуналар (часовня) тураллар. Бу чучуобуналары эмиэ А.А.Филиппов оҥорбут.
Билигин өбүгэлэрэ дьаамсыктар олорон ааспыт олохторун өйдөбүнньүгүн бэлиэтиир, кинилэр тутта сылдьыбыт малларын-салларын хомуйуунан, коллекциялааһынынан дьарыктанарын ааһан өссө ону сөргүтэн оҥорор, уһанар.
Александр Александрович уус эрэ идэлээх буолбатах, өссө кини булбут былыргы мала-сала, кыыллар уҥуохтара, таастар, дьаамсыктар олохторугар, историяларыгар сыһыаннаах экспонаттары хомуйан мусуойу төрүттэспит 1 төһүү киһинэн буолар. Ол курдук, ат тэриллэрэ, ыраахтаҕы армия саллаатын киэниттэн саҕалаан араас кур тимирдэрэ, манньыаттар, тимэхтэр, кириэстэр, үрүҥ көмүс ньуоскалар, кыптыый о.д.а. элбэх.
Билигин Хаҥалас улууһун дьаамсыктар удьуордарын түмээччи, кыраайы үөрэтээччи, коллекционер, уус Александр Александрович Филиппов өбүгэтин дьылҕатын салҕыыр, норуот тыынын биэрэр киһилээхпитинэн киэн туттабыт.
- Мусуой үлэтэ-хамнаһа
Мусуой баар буоллаҕына история көстөр. Онон саҕыы тупсаҕай көстүүлээх мусуойбутугар баран истэххэ саха балаҕанын иһэ экспозициятыгар биһиги өбүгэлэрбит туттар маллара-саллара, талах олоппоһо, туойтан оноһуллубут көмүлүөк оһоҕо, чорооннор, этэрбэс; эбэҥки ураһата онно булчут хайыһара, туттар тэрилэ, таҥаһа-саба, оҕо биһигэ, таба төбөтүн чуучулата уонна хаартыскалар бааллар.
Мусуойбут араас темалаах, дириҥ ис хоһоонноох стендэлэрдээх:
-Почтовай станци , нэһилиэк төрүттэниитин историята;
-Аан дойду бастакы сэриитин кыттыылаахтара;
-Гражданскай сэрии туһунан;
-Мин сөбүлүүр оскуолам;
-Төрөөбүт түөлбэм-дьоно-сэргэтэ;
-Үтүөҕэ-кэрэҕэ тардыһан;
-Дьиэ кэргэн – олох төрдө о.д.а
Музей иһинэн араас көрүҥнээх үлэлэр ыытыллаллар;
1.Сылын ахсын оҕолор «Эдэр кыраайы үөрэтээччи» диэн музейнай бөлөххө
сылдьан араас туһалаах сүбэни- аманы ылаллар, мусуой туһунан үөрэтэллэр, ирдиир үлэни ыыталлар .
2.Үгэс буолбут тэрээһиннэр ыытыллаллар. Ол курдук улуус таһымнаах «Дьаамсыктар ааҕылара», дьиэ кэргэн бырааһынньыга «Маленькие тайны большой семьи», төрөппуттэр аҕыылара , төгүрүк остуоллар ыытыллаллар.
3.Музей үлэтин 1 дьоһуннаах хайысхатынан дакылааттары суруйуу буолар .
Музей матырыбаалларынан туһанан оҕолор НПК-рга анаан дакылаат суруйаллар. Бу дакылааттарынан оскуолаҕа, улууска, республикаҕа кытталлар.
- Оскуола оҕолоругар, студеннарга, учууталларга төрөппүттэргэ элбэх ахсааннаах библиотечнай уруоктар бэсиэдэлэр, лекциялар, ааҕыылар ыытыллаллар. Ону таһынан үгүс сүбэ дакылааты суруйааччыларга мэлдьи биэрэллэр.
Түмүгэ
«Мин кимминий, мин хантан кэлбиппиний, мин ханна баран иһэбиний, мин дьонтон, обществоттан тутулугум туохха көстөрүй? Мин дьолум туохханый, мин то5о олоробунуй, мин иннибинэ туох баарай, мин кэннибэр ханнык олох кэлиэй?» — диэн ыйытыылары сыымайдаан хоруй булуна сатыыбын. Ол эбэтэр «Истоки» библиотека-мусуой төрөөбүт дойдубутун үөрэтиигэ төһүү күүс буолар. Маннык түргэн тэтиминэн сайда турар олоххо күннээ5инэн олорбокко сарсыҥҥынан олоруохтаах. Ол аата дойдубут историятын, культуратын, төрдүн ууһун, нэһилиэкпит олорон ааспыт дьонун, кинилэр үлэлэрин-хамнастарын үөрэттэхпитинэ, биллэхпитинэ эрэ иннибит диэки сайдыахпыт. Биһиги мусуойбут араас кэми туһулуур экспонаттарынан, суруктаах хайаларынан, матырыйаалларынан олус элбэҕи биллим, өссө да билиэҕим, үөрэтиэҕим. Ол эбэтэр мусуой көмөтүнэн билиибин-көрүүбүн дириҥэтэн, интэриэспин кэҥэтэн Үөдэйим туһунан өссө да элбэҕи билэ туруом, сайдыам.
Туһаныллыбыт литература
- «Истоки» библиотека-мусуой матырыйааллара
- Гурьев К.Н. Ыалдьыттааҥ, Олоҥхо дойдутугар – Дьокуускай: Бичик, 2001
- Мин дойдум — Үөдэйим – Дьокуускай: Кытыл, 2016.
- Пахомов А.К. Саха сирин историятыттан кэпсээннэр. – Дьокуускай: Бичик нац. кинигэ кыһата, 1993
- Отчет о турпоходе. Из архива Едяйская СОШ
- Русско-якутский словарь. Под ред. П.С.Афанасьева и Л.Н. Харитонова. М., «Советская энциклопедия», 1968
- Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. /П.С.Афанасьев редакциятынан – Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1994
- Стручкова И.И. Саха бэргэн тыла- өhө. Дьокуускай, «Бичик», 1997 с.
9.Федоров Г.М. Аан дойду уонна мин тѳрѳѳбүт кыраайым. Дьокуускай: Офсет,2005
- Хатан сурунаал, атырдьах ыйа 24(7)№, 2009
Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение
Едяйская средняя общеобразовательная школа
Зональная виртуальная научно — практическая конференция
«История тракта глазами детей»
МР «Хангаласский улус»
Тезис
Мин Үөдэйим мусуойа
Толордо: Изотов Сергей
6-с кылаас үөрэнээччитэ
Хаҥалас улууһун
Үѳдэй орто оскуолата
Салайааччы: саха тылын уонна
литературатын учуутала
Григорьева Ирина Николаевна
2017
Үтүѳ күнүнэн дьүүллүүр сүбэ!
Мин аатым Изотов Сережа. Хаҥалас улууһун Үѳдэй орто оскуолатын 6-с кылааһын үѳрэнээччитэбин.
Киһи духовнай сайдыыта улахан суолталаах, ол таһымын үрдэтии мусуой олус туһалаах. Биһиги төрөөбүт нэһилиэкпит историятын сирин-уотун, айылҕатын, кини сиэдэрэй көстүүлэрин өйдүүр улахан наадалааҕын билэн, үөрэтэн, кининэн киэн туттан, ытыктаан, сайдыы суолугар киллэрсибит дьоммутун сиһилии билэр сыалтан бу теманы таллым. Ол сыалтан бэйэбит нэһилиэкпитигэр баар музейы үөрэттим. Онон үлэбин «Мин Үѳдэйим мусуойа» диэн ааттаатым.
Үлэм сыала: -мусуой суолтатын быһаарыы
-төрөөбүт түөлбэбит историятын үөрэтии
— Саха сиригэр дьаамсыктар историяларын уонна культураларын үөрэтэр бастакы уонна соҕотох мусуойунан киэн туттуу
-мусуой- айымньылаах үлэтэ киһи олоҕор туох туһалааҕын иҥэринии.
Үлэм соруктара:
-мусуой суолтатын үрдэтии
-дирин билиилээх буолууну ситһии
— кэрэни кэрэхсииргэ уһуйуллуу
Темам сонуна: мусуой алыбар киирэн итэҕэтэр, ылыннарар ураты күүһү ылыныы, ырытыыга холонуум буолар
Кэм ирдэбилигэр сѳп түбэһиитэ:
-мусуой суолтатын ѳрѳ кѳтѳҕѳн дириҥэтии.
-хас биирдии киһи дойдутун туһугар элбэх сайдыыны, кэрэни киллэрбит дьон үтүѳ холобурдарын олоҕор туһаныахтаах
-күннээҕинэн олорбокко дойдубут историятын, культуратын үөрэтэн, билэн инники диэки сайдыахтаах.
Сабаҕалааһын: биһиги мусуойбут сүрүн үлэтэ үѳрэнээччилэр, оҕолор үѳрэхтээх, сайдыылаах, тѳрѳѳбүт дойдуларыгар бэриниилээх буолууларыгар сѳптѳѳх сыанабылы ылалларыгар олук уурсуу
Үлэбин саҕалыырбар туһааннаах литературалары кѳрдүм, дьоммутун кытта элбэхтик кэпсэттибит, хаартыскалары наардаатыбыт, ахтыылары туһанныбыт.
Үлэм сүнньүнэн киирииттэн, 3 түһүмэхтэн, түмүктэн, туһаныллыбыт литературалартан турар.
Биһиги нэһилиэкпит баай историялаах. Ол курдук Иркутскай-Дьокуускай айанын суолунан сылдьыһар Өлүөнэ сүнньүнэн тарҕанан олорбут дьаамсыктар удьуордара бааллар. Саха республикатыгар дьаамсыктар историяларын уонна культураларын үөрэтэр бастакы уонна соҕотох мусуой буолар. Биһиги дэриэбинэбит Өлүөнэ өрүс соҕуруу уонна хоту өттүгэр дьаамсыктар олохсуйбут Ой-Мураан уонна Ат-Дабаан дэриэбинэлэр икки ардыгар турар. Урут Иркутскай-Дьокуускай дьаам суолун 2770 биэрэстэ усталаах почтаны таһар трасса аһыллыбыт. Дьаамнар аайы өрүс биэрэгэр туруоруллубут суруктаах уонна банаардаах остуолбалар бааллара. Онон дьаамсык айан аттарын чуорааннарынан чугдаардан төһөлөөх айаннаабыттара буолуой.
Мусуой 1 хоһо дьаамсык дьиэтин ис бараана ол эбэтэр остуола, олоппоһо, улахан оһо5о, дьиэтин мала-сала, таҥаһа-саба, иһитэ-хомуоһа, туттар тэрилэ, патефон, лаампа, Екатерина ыраахтааҕы саҕана дьаамсык атын сыарҕатыттан саҕалаан таптайан оноһуллубут үлэ тэрилин сэбэ-сэбиргэлигэр тиийэ о.д.а. көрдөрүллэн турар.
Мантан мин саамай кэрэхсээн көрбүт экспонаатым мас глобустар уонна почтовай станция ыстаарыһатын мэтээлэ.
Мас глобустар иккиэн тиит мастан оноһуллубуттар. Өҥнөөх глобус диаметра 9см, ыйааһына 230 грамм, сир меридиана, экватор чуолкайдык көстөр. Муоралар, акыйааннар халлаан күөх өҥүнэн, кураанах сирдэр от күө5э уонна кугас өҥүнэн ойууламмыт. Бу өҥнөөх глобус Тиит Арыытааҕы таҥара дьиэтигэр турбут. Ону 2003 сыллаахха Крюкова Галина Филипповна мусуойга бэлэхтээбит.
Оннук иккис экспонат 1909 сыллаахха аһыллыбыт Ат-Дабааннааҕы церковнай-приходской оскуола глобуһа эбит. бу глобуһу география уруогар тутталлар эбит.
Глобустар көрбүт эрэ киһини олус сөхтөрөллөр, интэриэһиргэтэллэр.
Дьаам ыстаарыһатын мэтээлэ бронзаттан оноһуллубут, биир өттүттэн көрдөххө мэтээл ортотугар «Н» буквалаах (Н II ) буква үрдүгэр ырахтааҕы короната, кытыытыгар 1861 сыл 19үйэ олунньу ый диэн суруктаах. Иккис өттүгэр икки төбөлөөх хотой ойуута баар.
Ону таһынан, кэлин 2015 сыллаахха Ой-Мураан дьаамсыгын бэчээтэ көстүбүтэ. Бу бэчээти олохтоох киһи Филиппов А.Е. эргэ ампаарын көтүрэ сылдьан булбут. Бэчээт көнө муннук быһыылаах, уһуна 2,4см, туората 1,9 см, уопсай үрдүгэ 6,3 см. халыҥа – 2 мм. Бэчээккэ Д.И.Филиппов диэн суруктаах. Буквалар үрдүктэрэ: Ф– 0,6 см, Д – 0,8см, И – 0,9 см. кыра буукубалар ( илиппов) – 0,9 – 0,3 см. бронзаттан оҥоһуллубут. Бэчээт цилиндрдыы быһыылаах формата алтан, патрону сыһыаран оҥорбуттарыгар майгынныынр. Үрдүгэ 2 см, диаметра 1,1 см, тимирин халыҥа 1мм. Манна эбии тиит маһынан тутаах (наболдажник) оҥорбуттар, үрдүгэ 5,8 см. Бу бэчээт Ой-Мураан дьаамсыга Филиппов Дмитрий Ильич гиэнэ эбит. урут 19 үйэ5э кыайан илии баттаабат, үөрэҕэ суох дьаамсыктар маннык бэчээттээх буолаллар эбиттэр.
Улуу нуучча норуотун дууһатын абылаабыт, киһи сүргэтин ѳрѳ кѳтѳ5ѳр, киһини үѳрдэр-кѳтүтэр музыкальнай инструменнар: гармошкалар, балалайкалар баааллар. Мусуой экспозициятыгар 30-ча гармошкалаахпыт. Маны барытын урут оонньуу сылдьыбыт гармонистар бэлэхтээбиттэр.
Биһиги нэһилиэкпитигэр мас силиһиттэн, мутугуттан дьикти киэргэллэри, сувенирдары оҥорор Өлүөнэ Ой-Мураанын дьаамсыктарыттан төрүттээх Александр Александрович Филиппов диэн уус киһилээхпит. Кини мас силиһин-мутугун быһыытын-таһаатын көннөрөн, эбэн, тупсаран, айан, чочуйан таһаарар, араас кыылы, ынах-сүөһү, тайах, кулааһай муостарыттан дьахтар киэргэлин, вазалары, иһит набордарын о.д.а. чочуйар. Оҥоһуктарын үксүтүн бэлэхтэтэлиир эбит. Ону таһынан араас кыыллар, көтөрдөр, балыктар төбөлөрүнэн чуучалары оҥортуур.
Биһиги билигин Дьокуускай куоракка дылы айанныыр суолбутугар дьаам дэриэбинэлэрин бэлиэтиир аара суолга чучуобуналар (часовня) тураллар. Бу чучуобуналары эмиэ А.А.Филиппов оҥорбут.
Билигин Хаҥалас улууһун дьаамсыктар удьуордарын түмээччи, кыраайы үөрэтээччи, коллекционер, уус Александр Александрович Филиппов өбүгэтин дьылҕатын салҕыыр, норуот тыынын биэрэр киһилээхпитинэн киэн туттабыт.
Мусуой баар буоллаҕына история көстөр. Онон салҕыы тупсаҕай көстүүлээх мусуойбутугар баран истэххэ саха балаҕанын иһэ экспозициятыгар биһиги өбүгэлэрбит туттар маллара-саллара, талах олоппоһо, туойтан оноһуллубут көмүлүөк оһоҕо, чорооннор, этэрбэс; эбэҥки ураһата онно булчут хайыһара, туттар тэрилэ, таҥаһа-саба, оҕо биһигэ, таба төбөтүн чуучулата уонна хаартыскалар бааллар.
«Истоки» библиотека-мусуой арыллыаҕыттан ыла дойдубут историятын үөрэтэр, летопись суруйар. Кини сүрүн соруга төрөөбүт түөлбэбит историятын үөрэтии, ону дьоҥҥо тиэрдии, тарҕатыы.
Үөдэй нэһилиэгэ Покровскай куораттан 180 км, Дьокуускайтан 250 км тэйиччи сытар.
«Истоки» библиотека-мусуой матырыйаалларыттан ааҕаммын, үөрэтэммин бастакытынан, «Үөдэй» диэн тыл суолтатын үѳрэттим. Онно 5 сабаҕалааһын баар эбит. Онтон 1896 сыллаахха оҥоһуллубут каартаҕа Ɵлүөнэ эбэбитигэр түһэр үрэх баар. Онно икки аҥы ааты суруйбуттар: Үдүгэй уонна Ɵдүй. Кэлин биһиги Үөдэйбит кырынаас курдук күндү түүлээх баайдаах , үрдүк таас хайалаах «Үөдэй» үрэх үрдүгэр мэндэйэн турар диэн суолталаах буолбут.
Иккиһинэн, нуучча улуу суруйааччыта Владимир Галактионович Короленко 19-с үйэҕэ биһиги Ат-Дабааммытыгар тохтоон ааспыт эбит. уонаа ол туһунан «Ат-Дабан» диэн кэпсээни суруйбута. Билигин Дабааҥҥа сайынын сүөһү мэччийэр, дьэдьэнниир сирбит буолар.
Үсүһүнэн, Үөдэй олус үчүгэй кэрэ сирдэрдээх. Ол курдук, Ой- Мураан-Ɵлүөнэ ѳрүһү кытары биир кэлимсэ сир (рифовый массив), 2 биэрэстэ курдук уһуннаах. Икки өттө таас хайа. Кыра үрэхтээх, уун утары Ɵҥ арыы баар.
2008 сыллаахха муус устар 24 күнүгэр Саха сирин историяҕа уонна археологияҕа суолталаах көмүскэниллэр сирдэр диэн анал дьаһал тахсыбыта. Биһи нэһилиэккэ Ой-Мурааммыт Саха сиригэр айылҕа мэҥэтигэр (памятник природы) киирбит сир.
Манна 530-520 мөлүйүөн анараа өттүнээҕи кыыллар уҥуохтара уонна уу аннынааҕы үүнээйилэр (эпифитон) олус үчүгэй туруктаах тааска сыстан хаалбыттарын булбуттар.
Төрдүһүнэн,
Мусуойбут араас темалаах, дирин ис хоһоонноох стендэлэрдээх:
-Почтовай станция , нэһилиэк төрүттэниитин историята;
-Аан дойду бастакы сэриитин кыттыылаахтара;
-Гражданскай сэрии туһунан;
-Мин сөбүлүүр оскуолам;
-Төрөөбүт түөлбэм-дьоно-сэргэтэ;
-Үтүөҕэ-кэрэҕэ тардыһан;
-Дьиэ кэргэн – олох төрдө о.д.а
Музей иһинэн араас көрүҥнээх үлэлэр ыытыллаллар;
1.Сылын ахсын о5олор «Эдэр кыраайы үөрэтээччи» диэн музейнай бөлөххө
сылдьан араас туһалаах сүбэни- аманы ылаллар, мусуой туһунан үөрэтэллэр, ирдиир үлэни ыыталлар .
2.Үгэс буолбут тэрээһиннэр ыытыллаллар. Ол курдук улуус таһымнаах. «Дьаамсыктар ааҕылара», дьиэ кэргэн бырааһынньыга «Маленькие тайны большой семьи», төрөппуттэр ааҕыылара , төгүрүк остуоллар ыытыллаллар.
3.Музей үлэтин 1 дьоһуннаах хайысхатынан дакылааттары суруйуу буолар .
Музей матырыбаалларынан туһанан оҕолор НПК-рга анаан дакылаат суруйаллар. Бу дакылааттарынан оскуолаҕа, улууска, республикаҕа кытталлар.
- Оскуола оҕолоругар, студеннарга, учууталларга төрөппүттэргэ элбэх ахсааннаах библиотечнай уруоктар бэсиэдэлэр, лекциялар, ааҕыылар ыытыллаллар. Ону таһынан үгүс сүбэ дакылааты суруйааччыларга мэлдьи биэрэллэр.
«Мин кимминий, мин хантан кэлбиппиний, мин ханна баран иһэбиний, мин дьонтон, обществоттан тутулугум туохха көстөрүй? Мин дьолум туохханый, мин тоҕо олоробунуй, мин иннибинэ туох баарай, мин кэннибэр ханнык олох кэлиэй?» — диэн ыйытыылары сыымайдаан хоруй булуна сатыыбын. Ол эбэтэр «Истоки» библиотека-мусуой төрөөбүт дойдубутун үөрэтиигэ төһүү күүс буолар. Маннык түргэн тэтиминэн сайда турар олоххо күннээҕинэн олорбокко сарсыҥҥынан олоруохтаах. Ол аата дойдубут историятын, культуратын, төрдүн ууһун, нэһилиэкпит олорон ааспыт дьонун, кинилэр үлэлэрин-хамнастарын үөрэттэхпитинэ, биллэхпитинэ эрэ иннибит диэки сайдыахпыт. Биһиги мусуойбут араас кэми туһулуур экспонаттарынан, суруктаах хайаларынан, матырыйаалларынан олус элбэҕи биллим, өссө да билиэҕим, үөрэтиэҕим. Ол эбэтэр мусуой көмөтүнэн билиибин-көрүүбүн дириҥэтэн, интэриэспин кэҥэтэн Үөдэйим туһунан өссө да элбэҕи билэ туруом, сайдыам.
